از عهد صفویه به این سو، دارالاشارد اردبیل پایگاهی مهم و پرجاذبه برای ترویج و تبلیغ آئین و فرهنگ تشیع بوده است. حمایت پادشاهان صفوی از مکتب اهل بیت و مذهب تشیع موجب گسترش شعر آئینی بویژه مراثی و مناقب اهل بیت (ع) گردیده و بخش اعظم افق شعر منطقه آذربایجان بخصوص اردبیل را به انحاء مختلف جلوه‌گاه این نوع سخن منظوم بزبان فارسی و ترکی نموده است.

شهریار نعمتی

از عهد صفویه به این سو، دارالاشارد اردبیل پایگاهی مهم و پرجاذبه برای ترویج و تبلیغ آئین و فرهنگ تشیع بوده است. حمایت پادشاهان صفوی از مکتب اهل بیت و مذهب تشیع موجب گسترش شعر آئینی بویژه مراثی و مناقب اهل بیت (ع) گردیده و بخش اعظم افق شعر منطقه آذربایجان بخصوص اردبیل را به انحاء مختلف جلوه‌گاه این نوع سخن منظوم بزبان فارسی و ترکی نموده است.

با توجه به تکلم مردم آذربایجان به زبان شیرین و سرشار ترکی، طبیعی است که قسمت عمده اشعار بیادگار مانده از شاعران اردبیل نیز به زبان ترکی باشد. اگر بخواهیم این موضوع یعنی شعر آیینی ترکی را از تمام زوایا و ابعاد مد نظر و تحقیق قرار دهیم، دامنه سخن فراتر از این مقال و مجال اندک بوده، نیازمند فرصت و مجالی فراختر است.

گذشته شاه اسماعیل صفوی که خود، شاعر نیز بوده و دیوانی نیز از وی باقی مانده و در تذکره‌های مختلف شعرهایی از او نقل گردیده است.(1) ماجرای محتشم کاشانی با شاه طهماسب دومین سلطان صفوی که آن را می‌توان نخستین گام در گسترش شعر آئینی و منقبت و مرثه اهل بیت (ع) در دوره صفوی محسوب نمود از همین منظر قابل یادآوری است.(2) طی ماجرا، ابای شاه طهماسب از پذیرفتن قصیده محتشم و توصیه به سرودن مناقب و مراثی اهل بیت موجب پدید آمدن ترکیب‌بند بسیار زیبای محتشم گردید.

از این قضیه می‌توان نوع نگرش سلاطین صفوی را به مقوله شعر و بویژه شعر مذهبی دانست. اگر چه در سالهای بعد از این طرز نگرش تفاوت‌هایی یافت. لکن این نگاه به مقوله شعر و شاعری چنانکه در کتب تاریخ ادبیات و سبک شناسی بیان گردیده، از یک سو موجب تحول سبکی و ایجاد سبک و شیوه‌ای جدید در شعر فارسی شد که از آن به عنوان سبک هندی یا اصفهانی نام برده می‌شود که دو قرن تمام، بلکه بیشتر سبک مسلط شعر فارسی(3) بوده است. از سوی دیگر دامنه شعر مذهبی بویژه مراثی را که از همان قرون اولیه بعد از اسلام در شعر عربی و فارسی برای خود جایگاهی پیدا کرده بود، گسترش قابل توجهی بخشید و بسامد این نوع شعر را در میان سایر موضوعات مختلف افزونی داد. علاوه بر این نکته که زبان رسمی دربار شاهان صفوی ترکی بوده به سائقه زبان مادری، شاعران متعددی از این دوره که مربوط به خطه وسیع آذربایجان می‌شوند، عمده اشعار خود را به این زبان زیبا سروده‌اند، این روند تا دوره قاجار ادامه داشته است، ظهور شاعران برجسته و توانمندی همچون سید عظیم شیروانی، صدرالممالک اردبیلی، ابوالقاسم نباتی،  ذکری اردبیلی و صراف تبریزی را در همین راستا باید ارزیابی نمود. یکی از منابعی که می‌توان شرح احوال و نمونه‌هایی از شعر شعرای آذربایجان و برخی شعرای اردبیل را در دوره قاجار در آن یافت، تذکره‌ای از سید عظیم شیروانی (4) شاعر نامدار آذربایجان که شعر مشارالیه مخصوصا در شیوه غزل ترکی نقطه عطفی بوده و معروفیت و اقبال عمومی یافته است. در این تذکره سید عظیم شیروانی علاوه بر شاه اسماعیل ختایی که مربوط به دوره قدیم‌تر (دوره صفویه) می‌شود، از شاعران دوره قاجار که از اردبیل برخاسته‌اند، از نصرتعلی شاه (صدرالممالک اردبیلی معاصر با محمد شاه قاجار)، ملا باباشی اردبیلی، قمری اردبیلی، ناصر اردبیلی، فکری اردبیلی، ذکری اردبیلی، شمس عطار اردبیلی، گنجی اردبیلی، غایب اردبیلی، حیران اردبیلی و ناظم اردبیلی نام برده است. در بررسی شعر مرثیه اردبیل قرون اخیر، برخی از این شاعران واجد اهمیت بسیارند. بویژه در این میان صدرالممالک اردبیلی که از اقطاب سلسله نعمت اللهیه در زمان خود بوده و نیز شمس عطار اردبیلی که بواسطه سمت و نسبت استادی بر بیضایی اردبیلی، در سیر تطور و تکامل مکتب مرثیه اردبیل قابل ذکر می‌باشند.

علی‌رغم گسترش دامنه سخن در این خصوص و پیوستن سررشته مرثیه به شاخه‌های مختلف که لزوم یک تحقیق گسترده و دامنه دار را ضروری می‌سازد، در این نوشته به چند دلیل از تطویل کلام پرداختن به همه جوانب مکتب مرثیه اردبیل خودداری می‌گردد. این دلایل را به اختصار می توان چنین بیان کرد.

الف) دیوان بسیاری از شاعران دوران قدیم و اخیر اردبیل که در موضوع سخن مرجع اصلی تحقیقات است در دسترس نبوده یا چاپ منقحی از آن ارائه نگردیده است. همین امر یکی از مشکلات عمده و بلکه بزرگترین مشکل در مسیر تحقیق و بررسی شعر اردبیل محسوب می‌گردد.

ب) بسیاری از این شاعران برغم اینکه در مرثیه نیز آثاری خلق کرده‌اند، غالب آثار آنان در موضوعات دیگر غیر از مرثیه بوده و مراثی ایشان در خلال آثار دیگر پراکنده است.

ج) مجال سخن به علت محدودیتی که جهت ارایه مقالات و یادداشتها تعیین گردیده کوتاه بوده، اکتفا به نکات و سرفصل‌های مهم و در گذشتن از تحقیق دامنه دار را جبرا بر نگارنده تحمیل می‌نماید. امید است در مجالی دیگر حق سخن چنانکه شاید گزارده آید.

با عنایت به محدودیت‌هایی که گفته آمد، نگارنده می‌کوشد با رعایت ایجاز تنها به سر فصل‌ها و نکات اصلی و ویژگی‌های برجسته مکتب مرثیه اردبیل پرداخته و به اشارات و نمونه‌هایی در این زمینه‌ها اکتفا نماید.

توجحا به این شرایط این مقاله در بخش‌های مختلف تنظیم خواهد گردید و شرح و بسط اشارات به فرصتی دیگر موکول می‌شود.

در بررسی افق شعر مرثیه اردبیل در یک قرن اخیر، چند ستاره درخشش خیره کننده‌ای دارند این ستاره‌ها عبارتند از: بیضا، تاج‌الشعرا یحیوی، مضطر، انوار و منزوی به عبارت دیگر این شاعران شعله‌های بلند این مجمر و به سخن دقیق تر واپسین شعله‌های بلند مکتب مرثیه اردیبل هستند که بنابر شواهدی این مکتب از عهد صفویه تا دوره قاجار و از آن پس تا دوران معاصر تدوام یافته و نوعی استمرار و تکامل در آن دیده می‌شود.

البته در کنار این نامها باید شاعران دیگری از جمله منعم، ذکری، کاتب، بختیاری، عاصم (همه این شاعران درگذشته‌اند) و چند تن دیگر را نام برد. لکن شعله‌های بلند و قابل اعتنا که چشم‌ها و دلها رابه سوی خود کشیده‌اند و آثار توجهی خلق کرده‌اند همان‌هایند که نام بردیم. لذا اساس این پژوهش را بررسی شعر این عاشقان دلسوخته قرار می‌دهیم.

 

بیضای اردبیلی

بیضای اردبیلی به یک تعبیر واسطه‌العقد شعر و مرثیه قدیم و اخیر در اردبیل است. او که در اواخر دوران قاجار می‌زیسته و احتمالا سالهایی از آغاز دوره پهلوی را نیز درک کرده واسطه‌ای بوده برای وصل و ارتباط جریان قدیم مرثیه اردبیل به جریان جدیدتر که بلافاصله بعد ار او شروع می‌شود. البته در دوره‌ای پیش از او یعنی اواسط دوران قاجار، مقارن با سلطنت محمد شاه و سالهایی از دوران ناصری نباید مرحوم صدرالممالک اردبیلی رافراموش کنیم. دیوان صدرالممالک که در سالهای اخیر به اهتمام دکتر جواد نوربخش تصحیح و طبع گردیده مشتمل بر غزل و قصیده و مثنوی است و یک ترکیب بند در مرثیه حضرت سیدالشهدا (ع) شامل 16 بند که در آن دوران تحت تاثیر محتشم کاشانی است. در مثنوی که به شیوه مثنوی مولانا ترتیب داده ابیات شورانگیز وجود دارد که گاه اوج و فرازی در حد کلام مولانا پیدا می‌کند. با توجه به وحدت طریقت صدرالممالک و بیضا تاثیرپذیری بیضا از اشعار وی محتمل به نظر می‌رسد. (5)

اهمیت ویژه بیضا بخصوص از ان جهت است که به صورت گسترده مفاهیم عرفانی را وارد حوزه مرثیه نموده است استفاده از مفاهیم و مضامین و اصلاحات عرفانی و تصوف، سابقه‌ای دیرینه در شعر و ادبیات فارسی و ترکی دارد. لکن شعر مرثیه ترکی قبل از شمس عطار اردبیلی و صدرالممالک تنها در برخی موارد و مضامین محدود و پراکنده از تصاویر و امکانات وسیع و عظیمی که در حوزه عرفان وجود دارد، بهره برده بود. و این شیوه یعنی استفاده از فضا و امکان شگرف و چشم انداز وسیع مضامین عرفانی در خلق تصاویر تاثیرگذار و القای مفاهیم و معانی جدید و بکر جلوه متکامل خود را در آثار شمس عطار و بیضا پیدا کرده است که در این روش بنوعی آغازگر و سلسله جنبان بوده‌اند.

از معلومات بدست آمده که در خلال تذکره‌های مختلف به دست ما رسیده، وجود طریقت‌های عرفانی شیعی بویژه طریقت نعمت اللهیه که بنوعی ادامه طریقت صفوی است (6) و رواج آن در میان اهل فرهنگ و ادب اردبیل که متمایل به اهل باطن بوده‌اند روشن می‌شود. از میان این عده می‌توان به صدرالممالک (ناصر علیشاه) و شمس عطار اشاره نمود که فرد اخیر دستگیر بیضا در سلوک عرفانی و استاد وی در شاعر محسوب می‌گردد. آثار پراکنده‌ای که از شمس عطار باقی مانده وجود ذائقه عرفانی در اشعار وی را تایید می‌کند. یک مرثیه فارسی و چند مسلط بزبان ترکی در رثای سرور شهیدان از وی باقی مانده که واجد بهره‌هایی از مضامین عرفانی و تصاویر برگرفته از مفاهیم و آموزه‌های صوفیانه است. مقایسه آثار شمس عطار باآثار بیضا، تاثیرپذیری ذهن و زبان بیضا از استاد خود شمس عطار اردبیلی را به وضوح نشان می‌دهد. (7) دو بند نمونه‌وار از یکی از مسمط‌های او بخوبی این تاثیرات از مفاهیم عرفانی را باز می‌تاباند:

مست ائدوب پیر مغان یتمیش ایکی مستانه‌نی

عالم ذراتده نوش ائتدلر پیمانه‌نی

کربلا‌ده گوردیلر چون طلعت جانانه‌نی

دوشدیلر مدهوش و بیخود یکسر عاشورا گونی

***

 ای خلیله آتش نمرودی گلزار ایلیه‌ین

وی کلیمه وادی ایمن ده گفتار ایلیه‌ین

یوسفی سلطان مصر و شمس عطار ایلیه‌ین

گلمه دین قالدی حسین بی یاور عاشورا گونی

عاشق صادق‌الوعد بیضای اردبیلی نیز در مراثی خود بر همین شیوه رفته است. کلام بیضا هم بلحاظ قالب و هم بلحاظ محتوا بر مضامین و مفاهیم عرفانی (بویژه اشارات وحدت وجودی) شباهت با آثار استاد خود می‌دهد. برخی از ویژگی‌های شعر بیضا را ( که می‌توان آنها را به کل مکتب مرثیه اردبیل تسری داد و خصوصیات سبکی مرثیه اردبیل قلمداد نمود) می‌توان به شرح ذیل برشمرد:

1. قالب مسلط در شعر  مرثیه اردبیل، قالب مسلط است. به نظر می رسد این شیوه و این قالب از شمس عطار به این سو گسترش و تکامل یافته و قالب اصلی مراثی ترکی در حوزه مکتب اردبیل را تشکیل داده است.

عمده شاهکارهای مراثی ترکی در قالب مسمط پدید آمده است. شاهکارهای بیضا از قبیل:

بیر سوز دان قورویان لبلری سو یادا ایلر

گئجه‌نی صبحه کیمی سو اوزی فریاد ایلر

گزر آواره وورار باشینی داشدان داشه

ناله ائیلر دالیدان ذبح اولونان بیر باشه

بلی لازیمدی گرگ شیعه اولان آغلاشه

گرچه آغلاشماقا بیگانه لرایراد ایلر (8)

***

تکیه ائتمیش نیزه یه چون صورت الله تک

واحد و یکتا حسین معناده الا الله تک

روح‌الاوراح دو عامل مظهر حق قطب دین

دمبدم سویلردی هل من ناصر و هل من معین

یار مربوبیندن ایسته‌ردی او رب العالمین

گلدی باریک قور خورام بو نکته سر الله تک (9)

و نیز شاهکارهای تاج‌الشعرا یحیوی منجمله توصیف مبارزات و شجاعات امام حسین (ع) با مطلع درخشان زیر:

سواره تیغ برق افشان الینده فکری دعوادور

مرصع دور لجای مرکبون زینی مطلادور

قزل جوشن وار اگنینده جلال و شانی اعلادور

حسین بن علی روح نبی دلبند زهرادور

بو وصفیلن گلوب میدان جنگه حیف تنها دور (10)

همچنین شاهکارهای منزوی در توصیف دلاوری حضرت علی اکبر (ع) که با عنوان اکبره باخ مشهور شده است:

جدینین عمامه سینی باشه قویوب باشه چون مه اولوب

سوره ی نور اوسته گوزه‌ل حلقه بسم الله اولوب

جدی کیمین قامتینه رشک آپاران کوته اولوب

ابن ذبیحین دی بو ایندی ذبیح‌الله اولوب

لیلی یه باخ، هاجره باخ، اکبره باخ، اکبره باخ (11)

و نیز احتجاج حضرت سیدالشهدا (ع) با مطلع بسیار زیبای ذیل از منزوی:

ای یوزی قاره کوفیان عالمه مقتدا منم

همچنین شجاعت امام حسین (ع) با مطلع «کیمدی بو سید تنها دل صحراده گزور» (12) از منزوی و نیز شاهکار بسیار زیبا و پر شکوه استاد شاهی، حماسه پر صلابت حضرت عباس (ع) در توصیف رشادت قمر بنی‌هاشم با مطلع شکوهمند ذیل همه در قالب مسمط پدید آمده است. ‌

زین اوسته اولدی ظاهر ضرغام کوه پیکر

سیمرغ شیر صولت، شیر عقاب شهپر

هیبتینده حیدر آسا، صورتده مثل صفدر

آلتیندا جلوه لنمیش اللهیلن پیمبر

سقای تشنه لب دور دورین آلیب حرملر

***

اوچ دورد یاشیندا قیزلار لب تشنه رنجدیده

قمری دولر قنادسیز جیزاندیلار رمیده

بیر یاسمندی هر قیز اما خزان کشیده

عمری غزلدی کوته، دردی اوزون قصیده

شمشاد آت اوسته غمگین گل لر یر اوسته پرپر (13)

2. اشارات متعدد و مکرر به آموزه‌ها و معانی عرفانی که چنانکه گفته آمد پس از شمس عطار یکی از شیوه‌های رایج مضمون‌سازی شاعران عاشورایی اردبیل گردیده است. به نمونه‌های ذیل توجه کنید:

انا الحق ذکر ائدن دایم لسانی

گوروب پیر خرابات مغانی

ائدوب رویت جمال کبریانی

داغیلدی ساغر و صهبا توکولدی

ندن شرم ائتمدی انس و ملک دن

اوجالدی ناله سکان فلک دن

کسیب الله الین گویا بیلکدن

گوروب بیضا ید بیضا توکولدی (14)

و نیز:

باش و جاندان کچدیلر یکسر فضای عشقیده

دوشدی یتمیش ایکی تن باشسیز منای عشقیده

اولدی ظاهر کنت کنزا کربلای عشقده (15)

قالدیلار حیرتده بیله جلوه انسان ایله مز

***

بیر بیره دگدی قوشون حیرتده قالدی مشرکین

گوردیلر تا نیزه اوستونده سر سلطان دین

قانی دامدوقجا چکر تصویر الحق المبین

غرق وحدتدور خیال کفر و ایمان ایله‌مز (15)

***

بزم وحدتده ائله سر مستیدی پیر مغان

نقطه‌ی فی تحت بادور کثر هم جاهلان

جای تیر خونچکان اولموش مکان لامکان

جلوه سین پیر طریقت زیب قاموس ایله‌دی (16)

***

یانار عاشق یانار دایم بلاده

بلی نی سویله قالو بلی ده

باشی نی ده بدن کرب و بلاده

حدیث عشقه هر کیم راضی اولسا (17)

3. استفاده از آیات قرآن کریم در جای جای اشعار به انحاء مختلف اعم از درج و اشاره و اقتباس و تلمیح به داستان‌های قرانی و دینی:

نمرود لعین آتدی اگر ناره خلیلی

گور دیله دوشوب گلشن گلزاره خلیلی

اوخشاتماق اولار زینب بی‌یاره خلیلی

گلدی نچه یول شمر ائله ین ناره چکیلدی (18)

***

بو نجه گوندو طلوع شب یلدا ایلیوب

عالمی نور رخی وادی طوی ایلیوب (19)

***

بیر نغمه ایلن صورین چالدی او دم اسرافیل

لیلای ستمدیده بازاره اولوب داخیل

زینب دوه مینمیشدی کلثوم سنق محمیل

بازاره نه ذلتله گور آل عبا کئچدی (20)

***

ایلیوب قرآندا فرمایش او رب العالمین

آشکارا دور تمنوا الموت کنتم صادقین (21)

بو تمنانی ایدن عالمده وار غیر از حسین؟

قیلدیم هر یردن سئوال آواز لا یعلم گلوب (22)

***

دیلده ارنی تالی موسی ایدور شانین ثبوت

کشف ائدور لن نکته سین مرات حی لا یموت (23)

لا یموت المومنون آیاتی دیر ائتمز سکوت

رتل القران اولور ظاهر دوداقوندان حسین (24 و 25)

استفاده بیضا از آیات و اشارات قرآنی بیش از آن است که اینجا بتوان آن را احصار نمود.

4. استفاده از احادیث و روایات:

من قتیل العبراه‌ام امر ایلدی بو شاه اوزی

آغلاماق بو شاهه بی‌شک اولدی عین جاه اوزی

***

قاب قوسینده خاتم ید بیضا گوروب

شهسوار ید بیضا شب اسرانی گوروب

شاهد کرب و بلا کل معانی گوروب

دئدی بیضا بو سوزوی عالی کلام اولدی بیزه (27)

پی نوشت ها:

1-ر.ک مقدمه دیوان ترکی سید عظیم شیروانی از دکتر حسین محمدزاده صدیق، ندای شمس تبریز 1386، بخش مربوط به سفر شاعر به اردبیل

2- ر.ک تاریخ ادبیات ایران، دکتر ذبیح الله صفا، جلد پنجم مجلد دوم ص 794

3-ر.ک سبک شناسی شعر، سیروس شمیسا بخش مروبط به سبک هندی ص 285 الی 288

4- این تذکره در دسترس نگارنده نبوده معلومات ارزشمند آن از مقدمه مفید دکتر حسین محمدزاده صدیق بر دیوان اشعار ترکی سید عظیم شیروانی نقل گردیده. برای اطلاع بیشتر ر.ک دیوان اشعار ترکی سید عظیم شیروانی ص 50 الی 57

5-ر.ک دیوان صدرالممالک اردبیلی به تصحیح و مقدمه دکتر جواد نوربخش تهران 1386ص 85 الی 108

6-ر.ک بهمان مرجع مقدمه دکتر نوربخش در خصوص طریقت نعمت اللهی و ارادت شاه نعمت الله ولی به صدرالدین موسی

7-مجموعه اشعار میرزا صادق بیضای اردبیلی با عنوان کلام بیضای اردبیلی، نشر نیک آموز اردبیل1381، ص 423 الی 434

8-کلام بیضای اردبیلی ص39و 40

9-ر.ک کلام بیضای اردبیلی ص68 الی 70

10-ر.ک بدی حماسه لر، گزیده اشعار تاج‌الشعرای یحیوی اردبیل نشر مهر غزال 1388، ص 115 الی 123

11-صد قافیه، رحیم منزوی، انتشارات فائزون1387

12-صد سینه‌زن از رحیم منزوی، فائزون 1387 و صد زمزمه از همان شاعر ص 226 الی 259

13-ر.ک شرح بی نهایت اثر طبع عسگر شاهی‌زاده اردبیلی نشر آذر کهن 1377، ص 115 الی 127

14-کلام بیضای اردبیلی

15-همان مرجع، ص 112

16- همان مرجع ص 93

17-همان مرجع ص 293

18- همان مرجع ص 43

19- همان مرجع ص 28

20- همان مرجع ص 42

21- قرآن کریم آیه قل تمنو الموت ان کنتم صادقین

22-کلام بیضای اردبیلی ص 60

23 و 24- اشاره به داستان حضرت موسی در قرآن و آیه رتل القران ترتیلا

25-کلام بیضای اردبیلی ص 102

26- همان مرجع ص 115 اشاره به سخن حضرت سیدالشهدا(ع) انا قتیل العبرات

27- همان مرجع ص143 اشاره به حدیث معراج همچنین آیه معراج در قرآن کریم

***این نوشتار در کنگره استاد شاهی اردبیلی ارائه شد

انتهای پیام./