پیش از تاسیس و آغاز به کار مدارس، تعلیم و تربیت در اردبیل همچون سایر مناطق کشور تا قرن ها از طریق مکتب خانه هایی صورت می گرفت که شاگردان آن امروز در گروه شخصیت های بزرگ و فاخر شناخته می شوند.

ونوس بهنود/

مکتب خانه ها از مهمترین مراکز تعلیم و تربیت اولیه در اردبیل بوده که نگاهی به نحوه فعالیت آن بیانگر واقعیت های مهمی از گذر تاریخی این منطقه و چگونگی شکل گیری مراکز علمی آموزشی محسوب می شود.

اگر امروز مدرسه و دانشگاه مسئولیت تعلیم دانش آموز را به عهده گرفته است در زمانه ای ملا و آخوند باجی ها وظیفه آموزش کودکان و نوجوانان را بر عهده داشته اند.

موضوعی که به عقیده مورخان حلقه مهمی از زنجیره روند شکل گیری حوزه های آموزشی بوده و به طریقی برخی آموزه های آن کم و بیش در بافت های آموزشی امروزی باقی مانده است.

رواج مکتب خانه در شهرهای مختلف اردبیل

مدیر موسسه مطالعات تاریخ اردبیل در این خصوص تاکید دارد که مکتب خانه در گذشته جایگاه رفیعی در اردبیل داشته و در شهرهای مختلفی از جمله خلخال، نمین، سرعین، مشگین شهر و مغان مکتب خانه دایر بوده است.

وی در گفتگو با مهر تصریح کرد: علاوه بر این از جمله مکتب داران معروف اردبیل می توان میرزا عزیر، حاج آخوند، آخوند باجی تبرک، میراز محمد علی احزن اردبیلی، ملا حسینعلی، حاج میرزا فتح الله، ملا حسنعلی و پسرش حاج میرزا محسن خوشنویس را نام برد.

محمود محمد هدایتی اشاره می کند که مکتب خانه های این شهرستان ها به تفصیل در کتابی تحت عنوان "تاریخ آموزش و پرورش اردبیل" معرفی شده است.

آمادگی ذهنی و جسمی کودک؛ ملاک حضور در مکتب خانه

ثبت نام در مکتب خانه بدون اینکه همراه با تشریفات باشد صرفا با ملاک توان کودک برای نشستن و تعلیم گرفتن همراه بوده است.

مرحوم بابا صفری نویسنده کتاب "اردبیل در گذرگاه تاریخ" آورده که مکتب دار کودکان را از پنج سالگی می پذیرفته و همین که طفل می توانسته بنشیند و آماده خواندن باشد می توانسته در مکتب خانه و یادگیری حاضر شود.

در گذشته دوره تحصیل  مشخص و معین نبوده و خانواده ها برخورد سلیقه ای با آموزش کودکان داشته اند. چنانچه آموزش معمولا تا سن بلوغ و 15 سالگی صورت می گرفته و پس از آن نوجوانان روانه بازار برای کسب صنعت و پیشه می شدند.

چهار دوره آموزشی با تنوع تدریس

در مکتب خانه های اردبیل دوره های آموزشی به چهار بخش دوره پیش از دبستان، دبستان، دوره سوم و دوره عالی تقسیم بندی شده بود.

دوره پیش از دبستان مربوط به مکتب خانه هایی با حضور آخوند باجی ها بوده که آموزش اولیه به مانند مهد کودک را برعهده داشته است. در این دوره کودکان تا اذان ظهر تحصیل می کردند.

در دوره دبستان ملا و آخوند های برجسته کودک را تعلیم می دادند و پس از آن مدرسه و آموزش عالی آغاز می شد. در این دوره نیز تحصیل از اذان صبح تا اذان مغرب با وقفه یک ساعته برای ناهار همراه بود. اما تفاوت دوره های آموزشی به مانند شیوه آموزش فعلی در مواد درسی و به صورت پله به پله بوده است.

عم جز، حروف ابجد و زبان سیاق

شیوه آموزش در مکتب خانه ها براساس قوانین و مقررات خاص خود بوده است، چنانچه یکی از بانوان مسن اردبیلی می گوید آموزش کودکان در مکتب خانه های اردبیل در تمامی روزهای هفته به غیر از روز جمعه و در تمامی ماه های سال حتی در تابستان اجرا می شد.

حمیده پورعظیم آذر افزود: مکتب دار روز شنبه را به صورت ویژه به بهداشت و روز پنج شنبه هر هفته به دوره کردن درس های یک هفته سپری شده اختصاص می داد. شیوه تدریس نیز اینگونه بود که مکتب دار اول تدریس را به صورت انفرادی برای شاگردان بزرگتر انجام می داد و این شاگردان وظیفه آموزش شاگردان کوچکتر را به عهده داشتند.

وی با بیان اینکه آموزش هم ابتدا از الفبا و ترکیب حروفات آغاز می شد که مشابه آن امروز نیز اجرایی می شود، یادآور شد: پس از الفبا جزوه ای از جز 30 ام قرآن به کودکان تعلیم می شد و چون این جزء با سوره "عم" آغاز شده بود به "عم جزء" شهرت یافت.

این بانوی اردبیلی تصریح کرد: علاوه بر این آموزش حروف ابجد نیز با هدف تمیز حروف فارسی و عربی و آشنا شدن با صداهای عربی و ادا کردن درست کلمات قرآن اجرا می شد.

در کنار این مطالب، آموزش سیاق یا علم حساب نیز در مکتب خانه ها صورت می گرفت. این علم که برای نوشتن دفاتر دیوان وضع شده در حال حاضر نیز در بین برخی دکاندار ها و بازاریان اردبیل رواج دارد.

نویسنده کتاب ارزشمند "اردبیل در گذرگاه تاریخ" در خصوص آموزش در مکتب خانه ها تاکید دارد که در دوره پیش از دبستان آموزش اولیه الفبا و عم جزء و در دوره دبستان ادامه آموزش اولیه اجرا می شده است.

دانش آموز پس از دبستان برای آموزش علوم دیگر به مدارس می رفته که به دلیل وضعیت مالی آن زمان خانواده ها تعداد اندکی از ادامه تحصیلات استقبال می کرده اند.

متناسب با سواد و سلیقه مکتب دار کتب دیگری از جمله صد کلمه امیر به عربی و ترجمه آن به فارسی، مثنوی، حلوای شیخ بهایی، موش و گربه عبید زاکانی، پند نامه فرید الدین عطار، گلستان و بوستان سعدی، دیوان جودی، دیوان حافظ، حسین کرد، خاورمیانه، ترسل و جامع المقدمات تدریس می شده است.

"اتی سنون، سموگی منیم"

تنبیه در مکتب خانه های قدیم که هنوز هم قدیمی های اردبیل به آن اشاره می کنند از جمله مواردی بوده که به عنوان رکن آموزشی تلقی می شده است.

والدین با سپردن فرزند خود به مکتب دار با بیان جمله "اتی سنون، سموگی منیم" به معنی گوشت فرزندم مال شما، استخوان اش مال من" مهر تائید کامل خود را برای تنبیه کودک تا تکمیل مرحله آموزش می زدند.

بطوریکه کاتب علاوه بر اینکه ترکه های چوبی بلند و کوتاه را کنار تشکچه خود به همراه داشته از فلک کردن کودکان نیز غافل نبوده است.

تمرکز مکتب خانه ها بر علوم دینی و بهره گیری از مساجد

یکی از مهمترین شاخصه های مکتب خانه ها تمرکز بر آموزش علوم دینی و تلاوت قرآن بوده است، بطوریکه همین موضوع موجب شد استفاده از مساجد در شکل گیری مکاتب نقش بسزایی داشته باشد.

مدیر موسسه مطالعات تاریخ اردبیل در این زمینه یادآور می شود: با وجود اینکه مکتب خانه در هر جایی از جمله دکان و منزل کاتب برگزار می شد، مساجد در شکل گیری اولیه آن نقش بسزایی داشته اند.

هدایتی عنوان کرد: بررسی مکتب خانه های اردبیل نشان می دهد استفاده از مسجد برای تدریس از جمله امور عادی تلقی می شده است.

وی افزود: علاوه بر این تمرکز مکتب خانه به آموزش قرآن از جمله موضوعاتی است که ارتباط تنگاتنگی با مساجد به عنوان اولین پایگاه های آموزشی ایجاد کرده است.

جایگاه ویژه آخوند باجی ها و مکتب داران

این نویسنده اردبیلی همچنین به احترام ویژه آخوندباجی ها و مکتب داران در بین مردم اشاره کرد و گفت: آموزش قرآن و با سواد کردن کودک حتی اگر با شیوه صرف حفظ کردن و بدون تدبر و اندیشه باشد، موجب شده بود کاتب از احترام ویژه در بین مردم برخوردار باشد.

وی با استناد به مطالعات تاریخی مکاتب اردبیل ادامه داد: به عنوان مثال آخوند باجی یا عاقله زنی که بچه ها را درس می داد در تمامی مجالس شاگردان خود دعوت می شده و در صدر مجلس جای داشته است.

هدایتی تصریح کرد: دانش آموزان در مناسبت های مختلف هدایایی به کاتب عرضه می کردند و کاتبان از هدایا و هزینه اندک دریافتی از شاگردان امرار معاش می کردند.

به گفته وی زمانی که دانش آموزی موفق به ختم قرآن می شد مهمانی در منزل خود ترتیب می داد و با شیرینی و ناهار از کاتب و همکلاسی ها پذیرایی می کرد.

شاگردانی که شهرت جهانی یافتند

این محقق تاریخ اشاره دارد که به دلیل سواد و درایت ویژه در تعلیم و تربیت مکتب داران اردبیل توانستند چهره های شاخصی را تربیت کنند که امروز به شهرت جهانی دست یافته اند.

از آن جمله می توان به شاگردان مرحوم میرزا عزیز شامل خانواده موذن زاده اردبیلی، استاد تدین، استاد یحیوی شاعر و مرثیه سرای جهانی، غلام قنبرو حاج سلیمان مطلب زاده کارشناس ارشد ادیان و عرفان دانشگاه تهران اشاره کرد.

هدایتی افزود: درخشش شاگردانی از این دست در سایر مکتب خانه های اردبیل نیز مشاهده می شود بطوریکه تربیت یافتگان آن دوره هر یک نقش چشمگیری در پیشرفت و اعتلای فرهنگی، هنری، اجتماعی و... داشته اند.

اما با رواج مدارس و آغاز به کار اولین مدرسه اردبیل در سال 1322 به تدریج سهم فعالیت مکتب خانه ها کاهش یافت و وظیفه آموزش به مدارس سپرده می شود.

به عقیده مورخان مکتب خانه ها با وجود ضعف های شاخص در شیوه های تعلیم و تربیت از عناصری در زمینه تربیت و تعلیم بهره می گرفته اند که امروز با وجود پیشرفت های حاصل شده به عنوان ضروریات آموزشی تلقی می شود.

عناصری که در سایه مطالعه عمیق تر مکتب خانه ها می توان به درک و استنباط چرایی درخشش چهره های شاخص علمی، فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و سیاسی از گذر آموزشی آن دست یافت.

/در بازنشر این نوشتار از سی روز آنلاین امانت دار باشیم/