اتاق روضه ساده است. خبری از مبل و صندلی نیست. دور تا دور اتاقها را با پارچه مشکی پوشانده‌اند و گوشه‌ای از اتاق را با عکس‌هایی از شمایل امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) آراسته‌اند. روی دیوار عکس قدیمی یک روحانی و سه مرد جوان به چشم می‌خورد.«عکس حاج آقا، پدر سید خانم که بانی همین مجلس روضه در این محله و چند جای دیگر بوده است، سه مرد دیگرهم برادرانش هستند که در جوانی شهید شده‌اند.» این را خانمی که کنارم نشسته بود، خطاب به من می‌گوید.گویی نگاه خیره‌ام او را متوجه سوال ذهنم کرده بود.

سی روز آنلاین/ سارا برزگر جلالی
خانم‌های مسن حاضر در مراسم روضه روی مبل‌های شیک بالای مجلس نشسته‌اند.چند ردیف صندلی سرمه‌ای رنگ هم دور تادور سالن پذیرایی در دو ردیف چیده شده‌اند. با وجود صندلی و مبل‌های زیادی که وجود دارد، تقریبا تمام سالن پر می‌شود. در این مجلس هیچ خبری از حضور بچه‌ها و اطفال نیست. ورود بچه ها به مجالس روضه زنانه هر چند که ممنوع نیست ولی رسم  و عرف‌اش بر این است که ورود کودکان نانوشته ممنوع باشد. از همه قشری حضور دارند. ذائقه بصری مجلس یکنواخت نیست؛ خانم‌هایی محجبه در کنار کسانی که ممکن است در ظاهر متفاوت‌تر از بقیه باشند.

هنوز مراسم شروع نشده است. شروع رسمی مراسم با حضور روضه خوان عینیت می‌باید. تا خانم روضه‌خوان بیاید مهمان‌ها مشغول صحبت با یکدیگر هستند. روضه خوان‌ها عموما در وقت و مدیریت زمان جلسه‌هایشان منضبط هستند. عموما در دهه اول تا چهارم بعد از عاشورا ترافیک کاری‌شان زیاد است و رمز موفقیت یک واعظ و روضه خوان در چیدمان تقویم کاری‌اش است. اما امروز روضه‌خوان کمی تاخیر دارد.
دو دختر جوان، با چای، خرما و میکادو و حلوا از مهمامان پذیرایی می‌کنند. صدای همهمه و صحبت خانم‌ها اوج گرفته که خانم روضه‌خوان از راه می‌رسد. زنی میانسال که پنجاه ساله به نظر می‌رسد، چادر و لباس مرتب مشکی زنگی بر تن دارد و یکی از روضه خوانان نامی اردبیل است. بیشتر خانم‌های شهر او را به نام می‌شناسند، اما«حاج خانم» صدایش می‌کنند.

صاحبخانه به «حاج خانم» خوش آمد می‌گوید و به صدر مجلس راهنمایی‌اش می‌کند. عموما در مجالس روضه‌خوانی زنانه جایگاه مخصوصی برای روضه‌خوان در نظر گرفته می‌شود که هم به مجلس اشرافیت دارد و هم صدر مجلس است. خانم روضه خوان به محض نشستن روی مبل مخصوص خودش کیف دستی‌اش را می‌گشاید، اوراق و کتاب اش را روی میز می‌گذارد و در عین حال با چهره‌های آشنایی که میان دعوت شدگان می‌بیند خوش و بش می‌کند و سراغ غایبین جلسه را هم می‌گیرد. از ترافیک مسیر و کلافگی‌اش می‌گوید و از حاضرین بخاطر تاخیرش عذر خواهی می‌کند. نگاهی به ساعت می‌اندازد و خطاب به حاضرین می‌گوید:«عزیزان کتاب‌های دعا را باز کنید، دیر است دو جای دیگر هم وعده داده ام باید زود بروم». میکروفن‌اش را روشن می‌کند و با لحنی محزون و آهنگین شروع به خواندن می‌کند. صدایش غمی در خود دارد که مخاطبانش را از هر قشر و جماعتی را خود همراه می‌کند.

مجلس؛ چون دیگر مجالس روضه خوانی امام حسین(ع) با زیارت عاشورا شروع می‌شود. از این منظر تفاوتی با دیگر مجالس ندارد. اما چیدمان منزل و وسایل پذیرایی بیشتر به مهمانی و دور همی می‌ماند تا مراسم عزاداری. از تابلوها و وسایل دکوری به نمایش گذاشته شده گرفته تا شکلات‌های روی میزها و نوع پوشش آراسته حاضران در مجلس. دختران جوان گهگاهی باهم نجوا می‌کنند.

بعد از کمی دعا خواندن «حاج خانم» وعظ را شروع می‌کند. این روزها مداحان بیشتر در غالب ذکر مصیبت و دعاخوانی، مجلس وعظ هم برگزار می‌کنند.کمی در مورد حرمت عزاداری برای سیدالشهدا می‌گوید و بعد بحث را به مسایل روز می‌کشاند، از معضلات و مشکلات جوانان و دین‌گریزی آنها صحبت می‌کند و خطاب به حاضرین می‌گوید :«دختران جوان خود را نیز به این روضه‌ها بیاورید تا زیاد با دین و مذهب فاصله پیدا نکنند».

یکی از حاضرین مجلس می‌گوید:«جوانان حوصله روضه و نوحه را ندارند و ترجیح می دهند به مراسم‌های شاد بروند» چندنفر دیگر هم با نظری موافق با او دارند و از واماندگی در نحوه برخورد با آنها می‌گویند. عده‌ای به جوان‌ها حق می‌دهند و بر این باورند نباید آنها را مجبور به پذیرفتن چیزی کرد.

ژست «حاج خانم» نشان می‌دهد که با دقت به حرف‌های آن ها گوش می‌دهد. آنهارا به صبر و بردباری در این راه و به امر به معرف و نهی از منکر جوانانشان فرا می‌خواند و به آنها نوید اثر بخشیدن این حرف‌ها در دل فرزندانشان را می‌دهد.

یکی از خانم‌ها می‌گوید:«بچه‌ها که تقصیری ندارند جامعه خراب شده است.» هر یک از خانم‌ها حرفی می‌زند. بحث آرام آرام عوض می‌شود. از گرانی طلا و اجناس وارداتی می‌گویند. از تشریفات و سخت شدن ازدواج و از عملکرد‌های جدید دولت مردان؛ صدا آنقدر زیاد است که به سختی می‌شد از جزییات صحبت‌ها سر در آورد.

«حاج خانم» مدام به ساعتش نگاه می‌کند و از شرکت در این بحث پرهیز می‌کند و ختم جلسه را اعلام می‌کند.

زیرسایه پرچم اباعبدالله

اینجا محله قدیمی «پیرزرگر» است. از کوچه و پس کوچه‌هایش که عبور کنی، دست کم سه، چهار خانه‌ای  می‌توان یافت که در آنها مجالس عزای امام حسین (ع) برپاست. خانه‌هایی که چندان هم فاصله هایشان از هم دور نیست. مجالس روضه‌ها بیشتر از ساعت دو شروع می‌شوند و نزدیک‌های اذان مغرب تمام می‌شوند.
وارد حیاط خانه که می‌شوم، جای سوزن انداختن نیست.به واسطه آشناییم به داخل راهنمایی می‌شوم .تمام اتاق‌های خانه پر است. حضور هم برای همگی آزاد است و کسی از شما سوال خاصی نمی‌پرسد و نگاه کنجکاوانه‌ای هم وجود ندارد. اما در همین روضه‌ کوتاه دو ساعته، جمعیت زیادی در خانه گرد هم می‌آیند. فامیل و دوست، اهالی محل و از همه مهم‌تر بچه‌ها. کسانی که به این مجالس می‌آیند، و دیگر ورود کودکان قانون نانوشته این مجالس نیست.

این مجالس هم با زیارت عاشورا شروع می‌شود و بعد هم سخنرانی خانم‌جلسه و مداحی و پذیرایی که اصولا با چای و خرما همراه است. شنیده بودم مراسم ختم روضه این خانه شلوغ است، اما نه تا این حد. صاحبخانه به خوش‌آمد گوییم می‌آید. با من روبوسی می‌کند، بی‌آنکه سابقه آشنایی داشته باشیم. نور چهره و لبخندش، مرا یاد خاطرات مادربزرگم از مجالس عزای قدیمی اردبیل می‌اندازد. او را به نام «سید خانم» صدایش می‌زنند. می‌گوید که برپایی مراسم روضه سیدالشهدا سنت نیاکانش در این محله بوده است. زنی64 ساله که مهربانی و عشق به امام حسین از چشم‌هایش می‌بارد. خط‌های موازی پیشانی و رعشه دستانش حکایت از دردی بزرگ دارد ولی از صلابت و هیبت این زن چیزی نمی‌کاهد.

اتاق روضه ساده است. خبری از مبل و صندلی نیست. دور تا دور اتاقها را با پارچه مشکی پوشانده‌اند و گوشه‌ای از اتاق را با عکس‌هایی از شمایل امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) آراسته‌اند. روی دیوار عکس قدیمی یک روحانی و سه مرد جوان به چشم می‌خورد.

«عکس حاج آقا، پدر سید خانم که بانی همین مجلس روضه در این محله و چند جای دیگر بوده است، سه مرد دیگرهم برادرانش هستند که در جوانی شهید شده‌اند.» این را خانمی که کنارم نشسته بود، خطاب به من می‌گوید.گویی نگاه خیره‌ام او را متوجه سوال ذهنم کرده بود.

حکایت‌های بسیاری از انسانیت اهالی این خانه و مجالس عزاداری خانه‌شان شنیده بودم. از اینکه مجلس بی‌ریایی است و امام حسین توجه خاصی به این مجلس دارد. به راستی که حال و هوای روضه خاص بود. خانم مسنی با صدای دلنشینی «زیارت عاشورا» می‌خواند و بقیه خانم‌ها با زمزمه‌هایشان او را همراهی می‌کنند.

زیارت که به «السلام علیک یا اباعبدالله» می‌رسید، مجلس حزن‌انگیز تر هم می‌شد. دراین میانه صدای هق هق با صدای دعا در می‌آمیزد. دعا که به اتمام می‌رسد «سید خانم» دست روبه آسمان کرده و دعا می‌کند برای سلامتی و شفای بیماران برای تنگدستان و مهمانان با صدای بلند آمین می‌گویند.

مهمانان با چای و شیرداغ و شیرینی‌هایی مختص اردبیل که نذر روضه «سید خانم» هستندپذیرایی می‌شوند. دختر جوانی که در آشپزخانه مشغول شستن استکان‌هاست می‌گوید:«من نذر دارم همه ساله در ختم روضه
سید خانم ظرف بشورم و در ثواب برگزاری این مراسم شریک باشم»

یکی از خانم‌ها مسئول جمع‌آوری کمک مالی برای همسایه‌ای تنگدست است. «سیدخانم» می‌گوید که هر چند همسایه‌ها هم شرایط مالی مساعدی ندارند، ولی مضایقه نمی‌کنند.

بعد از اتمام مجلس روضه خانم‌ها باهم دست می‌دهند. کمی هم عجله دارند. یکی از آنها می‌گوید:« به صورت دسته‌جمعی به خانه یکی دیگر از اهالی محل می‌روند که در آنجا هم روضه امام حسین(ع) برپاست.»گویی به این مجلس و باهم بودن خو گرفته‌اند.«سید خانم» یک به یک آنها را بدرقه می‌کند.

برای خداحافظی جلو می‌روم. دلم نمی‌خواهد از آن خانه و آن فضا دور شوم. دستم را به گرمی می‌فشارد؛ می‌گویم:«سال‌های آینده هم حتما می‌آیم». لبخند می‌زند و می‌گوید:«ان شاالله ،چشم به راهم اگر عمری باقی باشد»

روضه از دیروز تا امروز

روضه‌های زنانه که بیشتر عصرها و کمترصبح‌ها برقرار است خانم‌های محل را راهی منزل همسایه‌ها می‌کند. عزادرای در اردبیل از بیست و هفتم ذی الحجه شروع می‌شود اما مجالس روضه‌ها عموما بعد از عاشورا شروع می‌شود. ریشه برگزاری مجالس روضه‌خوانی هم چنین است که بعد از ظهر عاشورا و شهادت امام حسین و یارانش، باید بر غم و ظلمی که بر خاندان حضرت محمد رفته گریسته شود. به همین دلیل مجالس روضه در دهه دوم و سوم محرم و ماه صفر هم برگزار می‌شود و عزا شکل خود را البته با سبک و سیاقی دیگر حفظ می‌کند.

 بر اساس مستندات تاریخی، سابقه روضه‌خوانی به بعد از واقعه عاشورا و ذکر مصیبت‌گویی حضرت زینب باز می‌گردد؛ که در طول تاریخ برای تداوم فرهنگ عاشورایی ادامه یافته و به گونه امروزی شکل گرفته است. روضه‌های زنانه نیز در همه جای کشور دایر است و مختص قوم و مکان خاصی نیست ولی بخاطر «فرهنگ ویژه حسینی» شهر اردبیل مراسم‌های ایام محرم و صفر در خور توجه ویژه هستند؛ از مراسم طشت‌گذاری گرفته تا روضه‌های زنانه.

 این روضه‌ها از نخستین روزهای محرم تا چهلم امام و رحلت پیامبر(ص) در سراسر کشور برگزار می‌شود. اما اکثریت آن اختصاص دارد به دهه اول و دوم محرم و دهه آخر صفر، که پر التهاب‌ترین روزهای عزاداری است. در این روزها بازار نوحه و روضه‌خوانان شلوغ است و باید از چند ماه پبش از آنها دعوت به عمل آورد. همچنین نرخ روضه‌خوانی در مراسم این روزها بسیار متفاوت با سایر مراسم‌هاست. البته بسته به کیفیت و زمان مراسم و البته کرامات و تجمل‌گرایی صاحبخانه از جلسه‌ای 80 تا 300 هزاز تومان متغیر است. متاسفانه به علت تجدد‌گرایی و عوض شدن زندگی در جوامع امروزی شکل و قالب این روضه‌ها نیز تفاوت کرده و گاه در حال دور شدن از ماهیت اصلی خود است.

روضه‌های زنانه در نقاط مختلف این شهر تا حدود کمی متفاوت است. شاید به ظاهر همه‌چیز برای امام حسین باشد و نیت‌ها توفیری نداشته باشد. قدر مسلم این است که همه با دلی شکسته در مجلس روضه حضور پیدا می‌کنند و اشک می‌ریزند اما در ظاهر تفاوت‌هایی هم هست. اما چه فرقی هم می‌کند که این مجالس با چه بضاعتی برگزار می‌شوند و چه کسانی از چه طبقه‌ای در آن حضور پیدا می‌کنند. کوچکترین چیزها برای امام حسین است و تمام اتفاقات حول آن می‌چرخد.

فعالیت های اجتماعی و سیاسی زنان به واسطه روضه

عمومی‌ترین و ریشه‌دارترین نهادی که در گذشته به جای مدرسه به امر اجتماعی شدن زنان کمک می‌کرد، جلسات مذهبی و روضه‌های زنانه بوده است. جلسات مذهبی زنان نیز از تحولات و دگرگونی‌های جامعه دور نبودند و آثار فاحش این تحولات را می‌توان در آنها مشاهده کرد. همان‌گونه که در ادوار قبل از انقلاب این جلسات کانون فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی بودن بعد از اقلاب نیز تحت تاثیر و همگام با مسایل روز پیش می‌روند.

امروزه به لطف همین جلسات دینی است که اجتماع منسجم زنان عوامل پشت صحنه بسیاری از رویکردهای اجتماعی و سیاسی هستند و آثار این اجتماع را در رویداد‌های مهم به وضوح می‌توان دید. باتوجه به اینکه ماهیت اصلی این روضه‌ها گستراندن خیر و مبارزه با جهل و فساد است، افراد شرکت کننده دراین جلسات از هیچ کوششی در پیشبرد این اهداف کوتاهی نمی‌کنند. به طور مثال در هنگام وقوع حادثه‌ای مانند سیل و زلزله بانی جمع‌آوری کمک های مردمی می شوند.همین طور برای تهیه جهیزیه یا آزاد کردن زندانی‌های مقروض.

خانم‌های در دست گیرنده این گونه مراسمات موسوم به «حاج‌خانم های روضه خوان» نقش بسزایی در شکل‌گیری عقاید و افکار خانم اهل روضه دارند؛ چه در زمینه‌های دینی و چه فرهنگی و سیاسی و شاید این مجالس سنگرهایی سیاسی می‌توانند تفسیر شوند که سهم مهمی در پیشبرد اهداف رهبران گروه خود هم دارند.

انتهای پیام/ سی روز آنلاین